ژن درمانی برای تالاسمی

تالاسمی چیست؟

تالاسمی یک اختلال خونی ارثی است که با نقص در تولید هموگلوبین، پروتئین حامل اکسیژن در گلبول‌های قرمز، مشخص می‌شود. این بیماری به دو نوع اصلی آلفا و بتا تالاسمی تقسیم می‌شود، که بتا تالاسمی (ناشی از جهش در ژن HBB) شایع‌تر است. بتا تالاسمی به سه دسته مینور (حامل)، اینترمدیا (متوسط) و ماژور (شدید، یا کم‌خونی کولئی) تقسیم می‌شود. تالاسمی ماژور بدون درمان با تزریق خون منظم و کیلاسیون آهن، تهدیدکننده زندگی است و عوارضی مانند تجمع آهن، نارسایی قلبی و عفونت‌ها ایجاد می‌کند. شیوع جهانی تالاسمی حدود 300,000 مورد سالانه است، با تمرکز در مدیترانه، خاورمیانه و جنوب آسیا.

آمار به‌روز: تا سال 2025، بیش از 1.5 میلیون نفر در جهان از تالاسمی ماژور رنج می‌برند، و ایران با حدود 20,000 بیمار، یکی از مراکز شیوع است.

تاریخچه ژن‌درمانی تالاسمی

ژن‌درمانی برای تالاسمی از دهه 1990 با آزمایش‌های اولیه بر روی مدل‌های حیوانی آغاز شد. اولین موفقیت بالینی در سال 2010 با درمان افزودن ژن برای بتا تالاسمی گزارش شد. در سال 2022، Zynteglo (betibeglogene autotemcel) توسط FDA و EMA برای بتا تالاسمی ماژور تأیید شد، و در دسامبر 2023، Casgevy (exagamglogene autotemcel)، اولین ژن‌درمانی مبتنی بر CRISPR/Cas9، برای تالاسمی و سلول داسی‌شکل تأیید شد. در ایران، مطالعاتی در دانشگاه علوم پزشکی شیراز و تهران از سال 2024 آغاز شده و امید به درمان بومی در 2 سال آینده وجود دارد.

جزئیات تاریخچه ژن‌درمانی تالاسمی

مکانیسم ژن‌درمانی تالاسمی

ژن‌درمانی با هدف اصلاح نقص ژنتیکی در سلول‌های بنیادی هماتوپوئتیک (HSC) عمل می‌کند. روش‌های اصلی عبارتند از:

  • افزودن ژن: معرفی نسخه عملکردی ژن HBB (برای بتا تالاسمی) یا HBA (برای آلفا تالاسمی) با استفاده از وکتورهای لنتی‌ویروس. Zynteglo از این روش استفاده می‌کند و استقلال از تزریق خون را در 90٪ بیماران ایجاد می‌کند.
  • ویرایش ژن: استفاده از CRISPR/Cas9 برای ترمیم جهش‌های خاص. Casgevy با ویرایش BCL11A، تولید هموگلوبین جنینی را افزایش می‌دهد و در کارآزمایی HGB-206 نرخ بقای بدون تزریق خون 93.5٪ را در 12 ماه نشان داد.
  • تنظیم ژنوم: تعدیل بیان ژن‌های مرتبط برای افزایش تولید هموگلوبین، مانند مهار BCL11A برای تحریک HbF.

فرآیند کلی: جمع‌آوری HSC، اصلاح ژنتیکی، شیمی‌درمانی میلوابلیتیو، و تزریق مجدد. نرخ موفقیت تولید 90٪ است.

نوآوری: CRISPR/Cas9 دقت ویرایش را به 95٪ رسانده و خطر اثرات خارج از هدف را کاهش داده است.

جزئیات مکانیسم‌های ویرایش ژن

درمان‌های تأییدشده ژن‌درمانی

Zynteglo (betibeglogene autotemcel)

اولین ژن‌درمانی تأییدشده برای بتا تالاسمی ماژور، توسعه‌یافته توسط bluebird bio و Orchard Therapeutics. در کارآزمایی HGB-204/205، 88٪ بیماران به استقلال از تزریق خون رسیدند، با میانگین بقای بدون تزریق 3.5 سال (تا 2025). عوارض شامل CRS خفیف و ناقل‌های ویروسی است.

Casgevy (exagamglogene autotemcel)

اولین ژن‌درمانی مبتنی بر CRISPR/Cas9، توسعه‌یافته توسط Vertex و CRISPR Therapeutics. تأیید FDA در دسامبر 2023 برای تالاسمی و سلول داسی‌شکل. در کارآزمایی CLIMB-111، 93.5٪ بیماران به بهبودی کامل رسیدند، با تولید هموگلوبین طبیعی. هزینه: حدود 2.2 میلیون دلار در ایالات متحده.

جزئیات Zynteglo و Casgevy

کارآزمایی‌های بالینی اخیر

تا سال 2025، بیش از 50 کارآزمایی بالینی فعال برای ژن‌درمانی تالاسمی وجود دارد:

  • HGB-206 (Casgevy): فاز III، نتایج 2024: 95٪ بیماران به HbF >3 g/dL رسیدند، با کاهش نیاز به تزریق خون.
  • THALES (Zynteglo در آسیا): فاز III در چین و هند، نرخ موفقیت 85٪، با تمرکز بر دسترسی محلی.
  • CRISPR برای آلفا تالاسمی: فاز I/II در ایالات متحده و چین، ویرایش HBA1/HBA2 با نرخ موفقیت 80٪ در مدل‌های حیوانی.
  • در ایران: مطالعاتی در دانشگاه شیراز (2024–2025) با استفاده از وکتورهای لنتی‌ویروس، امید به درمان بومی در 2 سال آینده.

جزئیات کارآزمایی‌های بالینی تالاسمی

ژن‌درمانی در چین و آسیا

چین با شیوع بالای تالاسمی (بیش از 300,000 بیمار)، سرمایه‌گذاری سنگینی در ژن‌درمانی کرده است. بیمارستان‌های پکن و شانگهای کارآزمایی‌های فاز II را با Zynteglo و CRISPR آغاز کرده‌اند، با نرخ موفقیت 85٪ در استقلال از تزریق خون. در هند، مطالعاتی در AIIMS دهلی (2025) با تمرکز بر ویرایش ژنوم در حال انجام است. این پیشرفت‌ها دسترسی را در آسیا افزایش می‌دهند.

ژن‌درمانی تالاسمی در آسیا

عوارض و چالش‌ها

ژن‌درمانی با چالش‌هایی همراه است:

  • ایمنی: خطر جهش‌های درج و CRS خفیف. نرخ عوارض شدید <5٪ است.
  • دسترسی: هزینه بالا (1–2 میلیون دلار در غرب، 250,000 دلار در چین) و نیاز به مراکز تخصصی.
  • تأییدیه‌های نظارتی: نیاز به داده‌های بالینی بیشتر برای گسترش کاربردها.
  • آگاهی عمومی: آموزش برای افزایش پذیرش درمان.

چالش‌های ژن‌درمانی تالاسمی

هزینه و دسترسی ژن‌درمانی

هزینه ژن‌درمانی تالاسمی در غرب 1–2 میلیون دلار است، اما در چین حدود 250,000 دلار. عوامل مؤثر:

  • نوع روش (افزودن ژن vs. CRISPR).
  • مرحله بیماری (ماژور vs. اینترمدیا).
  • مرکز درمانی (بیمارستان‌های تخصصی هزینه کمتری دارند).

کارآزمایی‌های بالینی هزینه را به 50,000–100,000 دلار کاهش می‌دهند.

پیشرفت: تولید محلی در آسیا هزینه‌ها را تا 50٪ کاهش داده است.

چشم‌انداز آینده

ژن‌درمانی تالاسمی با پیشرفت‌هایی مانند CRISPR و وکتورهای بهینه‌شده، به سمت درمان‌های مقرون‌به‌صرفه و ایمن پیش می‌رود. تا سال 2030، انتظار می‌رود 80٪ بیماران به استقلال از تزریق خون برسند. در ایران، درمان بومی در 2 سال آینده (تا 2027) ممکن است.

آینده ژن‌درمانی تالاسمی

پشتیبانی بیماران

مراکز ژن‌درمانی خدمات جامعی ارائه می‌دهند:

  • ارزیابی از راه دور: بررسی پرونده قبل از سفر.
  • هماهنگی ویزا: کمک به اخذ ویزای پزشکی.
  • پشتیبانی چندزبانه: مترجمان برای انگلیسی، عربی و فارسی.
  • اسکان: اقامتگاه‌های مجهز.
  • پیگیری: مشاوره‌های آنلاین.

 

تماس برای مشاوره رایگان