مقدمه
در 25 سال گذشته، درمان‌های مبتنی بر سلول‌های T پیشرفت‌های چشمگیری در درمان سرطان ایجاد کرده‌اند. در حالی که سلول‌های CAR-T و سلول‌های T آلفا بتا (αβ) توجه زیادی را به خود جلب کرده‌اند، سلول‌های T گاما دلتا (γδ) به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، به‌عنوان گزینه‌ای نویدبخش در ایمونوتراپی سرطان مطرح شده‌اند. این سلول‌ها با توانایی شناسایی و نابودی سلول‌های سرطانی بدون وابستگی به مولکول‌های MHC، رویکردی جدید برای درمان سرطان‌های خونی و تومورهای جامد ارائه می‌دهند.
نکته کلیدی: سلول‌های γδ T به دلیل پاسخ سریع و خطر پایین بیماری پیوند در مقابل میزبان (GvHD)، گزینه‌ای ایمن و مؤثر برای درمان سرطان هستند.
سلول‌های T گاما دلتا چیست؟
سلول‌های T به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: آلفا بتا (αβ) و گاما دلتا (γδ). سلول‌های γδ T دارای گیرنده‌های T (TCR) متشکل از زنجیره‌های γ و δ هستند و معمولاً فاقد نشانگرهای CD4 و CD8 می‌باشند. این سلول‌ها حدود 4% از سلول‌های T خون محیطی انسان را تشکیل می‌دهند و به‌عنوان پلی بین ایمنی ذاتی و تطبیقی عمل می‌کنند.
- زیرمجموعه‌ها:
- Vγ9Vδ2: غالب در خون، قادر به شناسایی فسفوآنتی‌ژن‌ها (PAgs) از سلول‌های سرطانی یا میکروارگانیسم‌ها.
- غیر Vδ2 (مانند Vδ1 و Vδ3): بیشتر در بافت‌هایی مانند پوست، روده، و ریه یافت می‌شوند.
- محل تولید: تیموس، جایی که تیموسیت‌ها به سلول‌های T بالغ تمایز می‌یابند.
چرا سلول‌های γδ T خاص هستند؟
سلول‌های γδ T به دلیل دارا بودن سه نوع گیرنده کلیدی، از سلول‌های αβ T متمایز می‌شوند:
- گیرنده TCR (گاما و دلتا): شناسایی آنتی‌ژن‌های توموری.
- گیرنده NK: تمایز بین سلول‌های سرطانی و سالم.
- گیرنده Fc: تقویت فعالیت ایمنی با اتصال به آنتی‌بادی‌های درمانی.
این ویژگی‌ها امکان پاسخ سریع، هدف‌گیری گسترده و کاهش آسیب به بافت‌های سالم را فراهم می‌کنند.
فرآیند تولید سلول‌درمانی γδ T
تولید سلول‌های γδ T برای درمان شامل مراحل زیر است:
- جمع‌آوری مواد اولیه: استخراج سلول‌های تک‌هسته‌ای خون محیطی (PBMCs) از اهداکننده سالم یا بیمار از طریق لوکافرزیس.
- جداسازی سلول‌ها: جداسازی سلول‌های γδ T با استفاده از مهره‌های مغناطیسی یا فلوسیتومتری.
- فعال‌سازی و تکثیر: فعال‌سازی با زولدرونیک اسید و تکثیر با سیتوکین‌هایی مانند IL-2.
- اصلاح ژنتیکی (اختیاری): افزودن ژن‌های تقویت‌کننده فعالیت ضد توموری.
- کنترل کیفیت: آزمایش ایمنی، خلوص و قدرت سلول‌ها.
- انجماد و ذخیره‌سازی: فریز کردن سلول‌ها برای حمل و نگهداری.
- تزریق به بیمار: انفوزیون داخل وریدی و نظارت پس از درمان.
مکانیسم عمل
سلول‌های γδ T از طریق مکانیسم‌های زیر با سلول‌های سرطانی مبارزه می‌کنند:
- سیتوتوکسیسیتی مستقیم: آزادسازی پرفورین و گرانزیم برای القاء آپوپتوز در سلول‌های توموری.
- تولید سیتوکین: ترشح IFN-γ و TNF-α برای مهار رشد تومور و جذب سلول‌های ایمنی.
- ارائه آنتی‌ژن: تقویت پاسخ ایمنی تطبیقی با ارائه آنتی‌ژن‌های توموری.
- شناسایی آنتی‌ژن‌های استرس: هدف‌گیری مولکول‌های MICA/MICB روی سلول‌های سرطانی.
مزایای سلول‌درمانی γδ T
| مزیت | توضیح |
|---|---|
| شناسایی گسترده | عدم وابستگی به MHC، امکان هدف‌گیری طیف وسیعی از آنتی‌ژن‌ها. |
| پاسخ سریع | فعالیت ذاتی، واکنش سریع‌تر نسبت به سلول‌های αβ T. |
| کاهش خطر GvHD | ایمنی بالاتر برای درمان‌های آلوژنیک. |
| هم‌افزایی با سایر درمان‌ها | ترکیب با مهارکننده‌های ایست بازرسی و آنتی‌بادی‌ها. |
کاربردهای بالینی
سلول‌درمانی γδ T در درمان انواع سرطان‌ها بررسی شده است:
- سرطان‌های خونی: لوسمی و لنفوم، با نرخ پاسخ تا 70% در کارآزمایی‌های اولیه.
- تومورهای جامد: سرطان سینه، ریه و پروستات (چالش در نفوذ به ریزمحیط تومور).
- درمان‌های ترکیبی: ترکیب با مهارکننده‌های ایست بازرسی برای افزایش اثربخشی.
چالش‌ها و آینده
با وجود پتانسیل بالا، چالش‌هایی وجود دارد:
- تکثیر و فعال‌سازی: نیاز به پروتکل‌های بهینه برای تولید انبوه.
- هدف‌گیری دقیق: بهبود نفوذ سلول‌ها به محل تومور.
- ریزمحیط تومور: غلبه بر سرکوب ایمنی در تومورهای جامد.
- ایمنی: نظارت بر عوارض جانبی در کارآزمایی‌های بالینی.
تا سال 2030، انتظار می‌رود پیشرفت‌های فناوری (مانند ویرایش ژن با CRISPR) و کارآزمایی‌های بالینی، سلول‌درمانی γδ T را به گزینه‌ای استاندارد برای درمان سرطان تبدیل کند.
دسترسی به سلول‌درمانی γδ T
مراکز تخصصی در آسیا (چین، سنگاپور) و ایران درمان‌های γδ T را ارائه می‌دهند. برای اطلاعات بیشتر:
- ایمیل: info@cartcelltherapy.ir
