مقدمه
دیابت نوع ۱ یکی از بیماری‌های مزمن خودایمنی است که با تخریب سلول‌های تولیدکننده انسولین در پانکراس (سلول‌های بتا) مشخص می‌شود. بیماران برای ادامه زندگی مجبور به تزریق مداوم انسولین هستند. با پیشرفت‌های جدید در حوزه سلول‌درمانی، امیدهای تازه‌ای برای درمان پایدار این بیماری شکل گرفته است.
در این مقاله، نگاهی خواهیم داشت به تازه‌ترین نتایج بالینی درمان دیابت نوع ۱ با سلول‌های بنیادی در آمریکا و کانادا، و همچنین پیشرفت‌های مهمی که پیش از این در چین به‌دست آمده است. همچنین به این پرسش علمی مهم پاسخ می‌دهیم که چرا اغلب بیماران نیازمند مصرف داروهای سرکوب‌کننده ایمنی هستند؟
درمان موفق بیماران بدون نیاز به انسولین در کانادا
مطالعه‌ای جدید که در ژوئن ۲۰۲۴ در مجله معتبر New England Journal of Medicine منتشر شد، نشان داد که در یک کارآزمایی بالینی، ۱۰ نفر از ۱۲ بیمار مبتلا به دیابت نوع ۱ پس از دریافت یک نوبت سلول‌های بنیادی، توانستند مصرف انسولین را برای حداقل یک سال متوقف کنند.
این سلول‌ها توسط شرکت آمریکایی Vertex Pharmaceuticals تولید شده‌اند. پس از تزریق به کبد، این سلول‌ها به سلول‌های ایزوله لانگرهانس (جزایر پانکراسی) تبدیل شدند و توانستند در زمان واقعی قند خون را کنترل کرده و از بروز افت شدید قند جلوگیری کنند.
تجربه آماندا اسمیت
آماندا اسمیت، پرستار ۳۶ ساله از شهر لندن در استان انتاریو کانادا، یکی از شرکت‌کنندگان در این طرح است. او که از ۲۵ سالگی به دیابت نوع ۱ مبتلا شده بود، می‌گوید:
«الان تقریباً دو سال است که انسولین مصرف نکرده‌ام. فقط روزی سه وعده چند قرص می‌خورم، با صبحانه، ناهار و شام. اصلاً قابل مقایسه با ترس همیشگی از کمای دیابتی نیست. این درمان واقعاً زندگی‌ام را نجات داده.»
جایگاه ایالات متحده در توسعه درمان سلول‌درمانی دیابت
ایالات متحده آمریکا از پیشتازان جهانی در زمینه تحقیق و توسعه درمان دیابت نوع ۱ با سلول‌های بنیادی است. شرکت‌هایی مانند Vertex، ViaCyte، و Semma Therapeutics در همکاری با دانشگاه‌هایی نظیر هاروارد و مؤسسه سالک، سال‌هاست روی پروژه‌هایی برای جایگزینی سلول‌های بتا کار می‌کنند.
هدف این پروژه‌ها، تولید سلول‌های ایمنی‌سازگار و عملکردی است که بتوانند بدون نیاز به انسولین خارجی، قند خون را به‌طور طبیعی تنظیم کنند. FDA آمریکا تاکنون مجوز چندین کارآزمایی انسانی را صادر کرده و ایالات متحده در خط مقدم تحقیقاتی این حوزه قرار دارد.
پیشگامی چین در استفاده بالینی از سلول‌های بنیادی برای درمان دیابت
چین پیش از کشورهای غربی، استفاده از سلول‌های بنیادی در درمان دیابت را به‌صورت گسترده آغاز کرد. مراکزی در پکن، گوانجو و شانگهای طی سال‌های گذشته با استفاده از سلول‌های بنیادی مزانشیمی (از مغز استخوان یا بند ناف) اقدام به تزریق مستقیم به بافت پانکراس یا ورید محیطی کرده‌اند.
نتایج این درمان‌ها شامل:
- کاهش وابستگی به انسولین تا ۶۰٪
- پایداری قند خون
- بهبود کیفیت زندگی بیماران گزارش شده است.
همچنین، در برخی از این روش‌ها به دلیل استفاده از سلول‌های اتولوگ (خود بیمار)، نیاز به داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی کاهش یافته است.
چرا بیماران به داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی نیاز دارند؟
یکی از پرسش‌های رایج در درمان‌های سلولی این است که اگر سلول‌ها از بدن خود بیمار گرفته شده‌اند، چرا باید سیستم ایمنی را سرکوب کرد؟ پاسخ علمی به این پرسش در چند محور قابل بررسی است:
۱. تغییر در ویژگی‌های سلول‌ها
حتی اگر سلول‌ها از خود بیمار گرفته شوند، فرآیند پرورش و اصلاح آن‌ها در آزمایشگاه می‌تواند باعث تغییراتی در ساختار سطحی سلول‌ها شود، که توسط سیستم ایمنی شناسایی شده و مورد حمله قرار می‌گیرند.
۲. استفاده از سلول‌های اهدایی (Allogeneic)
در بسیاری از روش‌های پیشرفته مانند درمان شرکت Vertex، سلول‌ها از اهداکننده یا خطوط سلولی مشترک گرفته می‌شوند. در این حالت بدن آن‌ها را بیگانه تلقی می‌کند و در صورت عدم استفاده از داروهای سرکوب‌کننده، احتمال رد شدن سلول‌های پیوندی بسیار بالاست.
۳. جلوگیری از التهاب و حملات موضعی
حتی در شرایطی که رد سلولی رخ نمی‌دهد، بدن می‌تواند به تجمع سلول‌های جدید واکنش التهابی نشان دهد. داروهای سرکوب‌کننده برای کاهش التهاب و حفظ عملکرد سلول‌های پیوندی ضروری هستند.
۴. مدت استفاده
در اکثر پروتکل‌ها، داروهای سرکوب‌کننده فقط برای چند ماه پس از پیوند استفاده می‌شوند و در صورت عدم واکنش بدن، به تدریج قطع خواهند شد.
نتیجه‌گیری
درمان دیابت نوع ۱ با سلول‌های بنیادی از مرحله تحقیق به مرحله کاربرد عملی رسیده است. یافته‌های اخیر در کانادا تحت پروژه‌ای از آمریکا و همچنین تجربه‌های موفق در چین نشان می‌دهند که وابستگی به انسولین دیگر الزام همیشگی نیست.
با وجود چالش‌هایی همچون استفاده موقت از داروهای سرکوب‌کننده، آینده درمان دیابت به‌سمت درمان‌های پایدار، بدون تزریق مداوم و با کیفیت زندگی بهتر برای بیماران در حال حرکت است.
درمان دیابت نوع ۱ | سلول‌های بنیادی | درمان بدون انسولین | درمان دیابت در چین | سلول‌درمانی در آمریکا | Vertex Pharmaceuticals | درمان نوین دیابت | داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی | پیوند سلولی | iPSC | Diabetes Stem Cell Therapy
